Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία

Τι είναι η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία και πώς διαμορφώθηκε;

Όπως θα πρόσεξες αποτελείται από δύο λέξεις “γνωσιακή”, “συμπεριφοριστική” που αντιστοιχούν στα δύο σημαντικά συστατικά της θεραπείας, τα οποία λειτουργούν συνδυαστικά με τις αντίστοιχες τεχνικές τους για την επίλυση προβληματικών καταστάσεων. Ο όρος ‘γνωσιακή’ αναφέρεται στις “γνωσίες” ή σκέψεις, πεποιθήσεις, αντιλήψεις κ.τ.λ. Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύονται τα γεγονότα είναι αντικείμενο διερεύνησης. Μπορεί ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύεις τα γεγονότα αυτά να σε χει οδηγήσει να σχηματίσεις μία αρνητική εντύπωση για τι συμβαίνει στην ζωή σου, ακόμη και αν τα αντικειμενικά γεγονότα δε συμφωνούν με τη δυσάρεστη εικόνα που εσύ τους αποδίδεις. Ο όρος ‘συμπεριφοριστική’ αναφέρεται στην σύνδεση μεταξύ των διαφόρων μορφών συμπεριφοράς και των συνθηκών μέσα στις οποίες εμφανίζονται. Βασική αρχή της συμπεριφοριστικής θεραπείας είναι ότι η κάθε μορφή συμπεριφοράς είναι μαθημένη, και επομένως μπορεί να τροποποιηθεί μέσα από μία νέα διαδικασία μάθησης.

Ο Θετικός Ρεαλισμός των Άγγλων εμπειριοκρατικών Φιλοσόφων Hobbes, Locke, Hume κ.α. τον 18ο κυρίως αιώνα, ο οποίος επηρεάστηκε και από τον Αριστοτέλη, διατύπωσε τη θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα «υλικό σύστημα» ή ένας λευκός χάρτης (tabula rasa) έτοιμος για έγγραφές, οι δε αισθήσεις και η εμπειρική αντίληψη θεωρούνταν ως μόνη πηγή γνώσης. Αυτό το φιλοσοφικό δόγμα είχε αντίκτυπο στη νεοσύστατη επιστήμη της Ψυχοφυσιολογίας με κύριους εκπροσώπους τους I.P.Pavlov και W.Wundt, επιστήμονες των οποίων το έργο υπήρξε αφετηρία και ουσιαστική βάση του κλάδου της ψυχολογίας που ονομάζεται Πειραματική Ψυχολογία και του Συμπεριφορισμού. Σύμφωνα με το θεμελιακό αξίωμα του Συμπεριφορισμού το άτομο θεωρείται ως εξαρτημένη μεταβλητή των περιβαλλοντικών επιδράσεων. Με τη μελέτη της διαμόρφωσης και του ελέγχου των περιβαλλοντικών επιδράσεων πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά και των νόμων που την διέπουν ασχολείται ο κλάδος της ψυχολογίας που ονομάζεται Ψυχολογία της Μάθησης. Ακόμη και ως τη δεκαετία του 1950 παρόλη τη διεύρυνση των νόμων της μάθησης με την συντελεστική διαδικασία, τη διαπίστωση δηλαδή του Skinner ότι οι επιπτώσεις της συμπεριφοράς διαμορφώνουν και την ίδια τη συμπεριφορά, το θεμελιακό αξίωμα των πρώτων Συμπεριφοριστών φαινόταν αδιαμφισβήτητο.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 παρατηρείται ουσιαστικά ένα ρήγμα στο δογματισμό των Συμπεριφοριστών και αρχίζει μια καινούργια εποχή. Αυτό οφείλεται στην άνθιση ενός νέου κλάδου της Ψυχολογίας που ονομάζεται Γνωστική Ψυχολογία φέρνοντας στο προσκήνιο τις δυνατότητες της επεξεργασίας από το ίδιο άτομο των μηνυμάτων από το περιβάλλον. Αυτή η (νέα;) θεώρηση της ανθρώπινης μάθησης δίνει έμφαση στην μορφοποιό σημασία των γνωστικών διεργασιών, οι οποίες ως ενδιάμεσες μεταβλητές – μεταξύ περιβαλλοντικών επιδράσεων και συμπεριφοράς – παρεμβαίνουν: ο άνθρωπος δεν θεωρείται πλέον έρμαιο των εξωτερικών συνθηκών αλλά η διαμόρφωση της συμπεριφοράς του οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε γνωστικές, αλλά και συναισθηματικές και βιολογικές παραμέτρους.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 αρχίζει να γίνεται όλο και πιο γνωστό το έργο του E.J.Young σχετικά με τη διαμόρφωση των δυσλειτουργικών σχημάτων, των οποίων η απαρχή παραπέμπει στις πρώιμες εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Η συστηματοποίηση της νέας γνώσης οδήγησε στη Θεραπεία Σχημάτων, που συγκαταλέγεται στις νεότερες τάσεις στη Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική θεραπεία. Ο πλούτος της αυξανόμενης βιβλιογραφίας σχετικά με τις νέες αυτές τάσεις, όπως και η επιστημονικά τεκμηριωμένη νέα γνώση των Νευροεπιστημών δίνουν συνεχώς νέα ώθηση τόσο στη θεωρία όσο και την πράξη της γνωσιακής – συμπεριφοριστικής θεραπείας.

Ο κλασσικός και ακραίος Συμπεριφορισμός λοιπόν των αρχών του 19ου αιώνα διευρύνθηκε, εμπλουτίστηκε. Έτσι έχουμε σήμερα μια πιο ολοκληρωμένη άποψη για την κατανόηση των φαινομένων που διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τέλος, δεν παραγνωρίζεται και ο παράγων «σύστημα» δηλαδή το κοινωνικό περιβάλλον το οποίο βρίσκεται σε δυναμική σχέση αλληλοεπιρροής με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Όλον αυτό τον πλούτο των γνώσεων χρησιμοποιούμε πλέον και στη σκόπιμη τροποποίηση της συμπεριφοράς, όταν δηλαδή το άτομο παρουσιάζει δυσλειτουργίες και χρειάζεται εξειδικευμένη ψυχοθεραπευτική βοήθεια.

Οι αρχές της Γ/Σ/Θ και τα βασικά χαρακτηριστικά της:

Ο βασικός πυρήνας της Γ/Σ Ψ αποτελείται από τρεις βασικές αρχές:

1. η σκέψη επηρεάζει τη συμπεριφορά,
2. η σκέψη μπορεί να ελεγχθεί και να μεταβληθεί και
3. οι επιθυμητές αλλαγές στη συμπεριφορά μπορούν να επηρεαστούν από αλλαγή στη σκέψη.

π.χ.  Η Μαρία έχει εμφανίσει καταθλιπτική διάθεση τις τελευταίες εβδομάδες. Σκέφτεται συχνά μέσα στην ημέρα ότι είναι αποτυχημένη, ότι δεν αξίζει σαν άνθρωπος και ότι όλα είναι μάταια.

Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να αισθάνεται ενοχές, μοναξιά, θλίψη και απογοήτευση. Όλα τα αρνητικά συναισθήματα έχουν αντίκτυπο στη συμπεριφορά της. Συγκεκριμένα, αρχίζει να μην έχει όρεξη να βγει από το σπίτι της για τις καθημερινές της υποχρεώσεις όπως και να εγκαταλείπει σταδιακά δραστηριότητες που μέχρι πριν την ευχαριστούσαν. Ο ΦΑΥΛΟΣ ΚΥΚΛΟΣ της κατάθλιψης ολοκληρώνεται όταν η Μαρία μετά από τη μειωμένη λειτουργικότητά της συνεχίζει να πιστεύει ότι όλο αποτυγχάνει και ότι είναι αδρανής με φυσικό επακόλουθο την επιδείνωση της συναισθηματικής της κατάστασης: πιο πολλές ενοχές, πιο μεγάλη θλίψη.

Η παρέμβαση της Γ/Σ/Θ  με έμφαση στην αλλαγή στη σκέψη που θα φέρει και αλλαγή στη συμπεριφορά έγκειται στο να ‘σπάσει’ αυτό το φαύλο κύκλο που αποτελείται από:

Αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό ή για το μέλλον

Δυσάρεστα συναισθήματα

Μειωμένη δραστηριότητα και αδρανείς συμπεριφορές

Ξανά αρνητικές σκέψεις για τον εαυτό
(Διατήρηση συμπτωμάτων και συναισθημάτων κατάθλιψης)

Πώς λειτουργεί η θεραπεία στη πράξη;

1. Ο θεραπευτής καλείται να καταλάβει με ποιο τρόπο ο πελάτης δομεί τον κόσμο μέσα του και πως αυτό μπορεί να τον επηρεάζει συναισθηματικά ή να έχει επιπτώσεις στη συμπεριφορά του. Με την αναγνώριση των διεργασιακών λαθών στο τρόπο σκέψης του πελάτη ξεκινά και η διαδικασία της παρέμβασης. Είναι αυτονόητο ότι όσο πιο περιορισμένες είναι οι δυνατότητες του πελάτη, π.χ. πελάτης με νοητική καθυστέρηση ή το πολύ μικρό παιδί, τόσο αυξάνει η κατευθυντική δράση του θεραπευτή.
2. Η συνεργασία μεταξύ θεραπευτή και πελάτη διέπεται από την αρχή “εσύ κι εγώ θα συνεργαστούμε για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημά σου” αντί “εγώ θα σε θεραπεύσω”.

Η επιλογή των θεραπευτικών στόχων γίνεται από κοινού (θεραπευτής και πελάτης). ‘Συνεργατικός εμπειρισμός’

3. Γίνονται συνεχείς μετρήσεις ώστε και ο πελάτης να είναι ενήμερος για την πορεία της θεραπείας.
4. Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στο πώς σκέφτεται, συμπεριφέρεται και αισθάνεται ο πελάτης έξω από το χώρο των θεραπευτικών συνεδριών και όλα συσχετίζονται με την αναπτυξιακή διάσταση των διεργασιών σε κάθε επίπεδο.

Είναι αποτελεσματικό το γνωσιακό-συμπεριφορικό μοντέλο;

Η αξιοπιστία της Γ/Σ Ψ που βασίζεται στον έλεγχο της αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων και η σχετικά μικρή χρονική διάρκειά τους, γεγονός που συνδέεται με την εξονυχιστική διερεύνηση των ψυχοθεραπευτικών διαδικασιών γενικότερα από οικονομική άποψη, είναι πιθανώς οι κύριο λόγοι της μεγάλης διάδοσης αυτού του τύπου ψυχοθεραπείας. Σε Εθνικά Συστήματα Υγείας πολλών χωρών του εξωτερικού όπως και στην Ειδική Αγωγή, στη Σχολική Ψυχολογία, στην Ψυχολογία της Υγείας κ.α. εφαρμόζονται κυρίως μοντέλα πρόληψης και παρέμβασης σε θέματα ψυχικής υγείας που βασίζονται στη Γ/Σ Ψ. Ιδιαίτερα δημοφιλής φαίνεται να έχει γίνει η Γ/Σ Ψ στην αντιμετώπιση φοβιών και κατάθλιψης όπως και σε αναπτυξιακές διαταραχές της παιδικής/ εφηβικής ηλικίας. Το γεγονός αυτό δεν σημαίνει ότι και σε άλλες διαταραχές δεν έχει υψηλά ποσοστά αποτελεσματικότητας. Σημαντικό μέρος της αποτελεσματικότητάς της Γ/Σ/Θ αποτελεί ο εστιασμός στο παρόν πρόβλημα, εννοώντας ότι έχει εκείνα τα εργαλεία με τα οποία μπορεί να δράσει άμεσα στο πρόβλημα δηλαδή στο σύμπτωμα. Αυτό τη καθιστά σχετικά σύντομη και αποτελεσματική στη μείωση της δυσφορίας του θεραπευόμενου, μειώνοντας το χρονικό διάστημα στον ψυχολόγο καθώς και το κόστος σε σχέση με άλλες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις.

Σε ποιες περιπτώσεις πρέπει να αποφασίσω να αναζητήσω ψυχοθεραπευτική βοήθεια για την αντιμετώπιση των προβλημάτων μου;

Όλοι μας δοκιμάζουμε ποικίλα συναισθήματα -ευχάριστα και δυσάρεστα- στην καθημερινή ζωή. Αν αισθανθείς ότι τα δυσάρεστα, όπως φόβος, άγχος, λύπη, αποθάρρυνση, θυμός, ενοχή, ντροπή, επιμένουν για αρκετό χρονικό διάστημα και εμποδίζουν τη λειτουργικότητά σου στην προσωπική, επαγγελματική και κοινωνική ζωή, τότε είναι καλό να αναζητήσεις ψυχοθεραπευτική υποστήριξη. Η οικογένεια, οι φίλοι, οι συγγενείς είναι σημαντικές πηγές βοήθειας, μερικές φορές όμως δεν επαρκούν και πρέπει να συνδυαστούν με την επαγγελματική βοήθεια του ειδικού.